Problematyce kształtowania i zarządzania krajobrazem oraz edukacji krajobrazowej poświęcona została dwudniowa konferencja zorganizowana przez Pomorskie Biuro Planowania Regionalnego oraz Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Gdańskiego w ramach tegorocznych obchodów Międzynarodowego Dnia Krajobrazu. Wydarzenie, które odbyło się w dniach 19 oraz 20 października 2023 roku na Uniwersytecie Gdańskim, otworzyli Marszałek Województwa Pomorskiego Mieczysław Struk oraz Rektor Uniwersytetu Gdańskiego Piotr Stepnowski, którzy w swoich wystąpieniach zgodnie podkreślali potrzebę łączenia nauki, praktyki i edukacji w zakresie zagadnień krajobrazowych.

Pierwszy dzień konferencji pod hasłem Przestrzeń transformacji – transformacja przestrzeni został poświęcony zagadnieniem krajobrazowym w praktyce. Wprowadzeniem do sesji panelowych było wystąpienie Dyrektora Pomorskiego Biura Planowania Regionalnego Jakuba Pietruszewskiego, który dokonał retrospekcji ostatnich trzydziestu lat dynamicznego rozwoju Polski w kontekście zachodzących zmian w przestrzeni. W swojej wypowiedzi podkreślił, że transformacja przestrzeni jest procesem ciągłym, który trwa cały czas trwa, a zmiany zachodzące w tej przestrzeni są zarówno uwarunkowane procesami naturalnymi jak i działalnością człowieka. Ważne jest więc odpowiednie zarządzanie krajobrazem i harmonizacja kwestii rozwoju społecznego i gospodarczego z potrzebą ochrony znajdujących się w przestrzeni elementów oraz wyciąganie wniosków z dotychczasowych działań.

O wyzwaniach związanych z transformacją przestrzeni szczegółowo opowiedzieli odpowiadający za te kwestie włodarze trzech ośrodków miejskich – Zastępca Burmistrza Zakopanego Tomasz Filar, Burmistrz Władysławowa Roman Kużel i wieloletni Wiceprezydent Miasta Sopotu Marcin Skwierawski. Dyskusję poprowadził Radomir Matczak z Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Akademii Nauk.

Choć Zakopane, Władysławowo czy Sopot różnią się swoim charakterem, to doświadczenia o których opowiedzieli zaproszeni goście potwierdziły, że mierzą się one z uniwersalnymi dla wielu samorządów wyzwaniami. Przywołane przez przedstawicieli miast narzędzia i indywidualne sposoby odpowiedzi na te wyzwania pokazały natomiast, że to właśnie w mieście spotykają się interesy różnych grup użytkowników, a samorząd lokalny wciela się nierzadko w rolę mediatora oraz rzecznika interesu społecznego. Szczególna uwaga została zwrócona na to jak na przestrzeni lat zmienia się presja inwestorów na przestrzeń i jak sobie z tą presją radzić w poszukiwaniu rozwiązań optymalnych dla bezpieczeństwa krajobrazu i środowiska.

Elementem szczególnie podkreślanym przez każdego z włodarzy była potrzeba dbałości o najcenniejsze walory przyrodnicze i krajobrazowe miast i traktowanie ochrony przyrody jako długofalowej inwestycji w rozwój. Jako jeden z elementów niesprzyjających zrównoważonemu kształtowaniu krajobrazu wymieniono natomiast liczne zmiany w systemie prawnym liberalizujące przepisy dotyczące realizacji zabudowy. Zmiany te w szczególności są odczuwalne na terenie gmin miejsko-wiejskich posiadających rozległe tereny otwarte, nierzadko zlokalizowane w atrakcyjnych przyrodniczo i krajobrazowo miejscach.  

Doświadczenia i dylematy praktyki ochrony krajobrazu

W drugiej części dnia rozmawiano natomiast o doświadczeniach i dylematach w kontekście kształtowania i zarządzania przestrzenią i krajobrazem. Wstępem do tej dyskusji było wystąpienie Katarzyny Olechnowicz z Zespołu Środowiska i Krajobrazu w Pomorskim Biurze Planowania Regionalnego, która przybliżyła szereg narzędzi mających na celu świadome kształtowanie i zarządzanie przestrzenią. Szczególną uwagę zwróciła na potrzebę łączenia narzędzi formalnych, dedykowanych ochronie krajobrazu, poprzez pośrednie rozwiązania łączące różne elementy i narzędzia współpracy z interesariuszami, aż po działania miękkie, inicjatywy oddolne.

W trakcie panelu pod hasłem Krajobraz – doświadczenia i dylematy, który poprowadził Dyrektor Pomorskiego Biura Planowania Regionalnego, poprzez pryzmat konkretnych działań zaproszeni goście opowiedzieli w jaki sposób budować wrażliwość przestrzenną, jakie narzędzia wykorzystywać i jak angażować mieszkańców do wspólnego kształtowania tej przestrzeni.

O narzędziach formalnych, do których należy uchwała krajobrazowa, opowiedziała Maria Czerniak, architektka i urbanistka z wieloletnim doświadczeniem planistycznym. W swoim wystąpieniu zwróciła uwagę na potrzebę rozpoznania, przed etapem sporządzenia zapisów uchwały krajobrazowej, struktury funkcjonalno-przestrzennej obszaru oraz identyfikację walorów krajobrazu przyrodniczego i kulturowego jako elementów tożsamości miejsca, obszaru czy regionu. Ważnym elementem prac nad uchwałą powinna być również identyfikacja zagrożeń wizualnych oraz rozpoznanie terenów mogących być przedmiotem zainteresowania przedsiębiorców oraz reklamodawców. Wstępne, szczegółowe rozpoznanie terenu badań pozwala bowiem na wykonanie strukturalizacji obszaru gminy w kontekście obowiązywania różnych reżimów ochrony dotyczących sytuowania reklam oraz obiektów małej architektury. Ważnym jest również, aby uchwały krajobrazowe traktować jako kontynuację społecznych dążeń estetycznych, a nie jako rewolucję w przepisach dotyczących ochrony krajobrazu.

O tym jak działania i konkretne inwestycje w przestrzeni zmieniają krajobraz opowiadał natomiast Paweł Krzemień z Referatu Rewitalizacji w Urzędzie Miejskim w Słupsku na przykładzie działań rewitalizacyjnych prowadzonych przez miasto. W swoim wystąpieniu podkreślił, że to nie tylko konkretne inwestycje zmieniają przestrzeń, ale też sama przestrzeń, krajobraz zmienia ludzi i powoduje ich pozytywną przemianę. W działaniach realizowanych przez miasto ważne jest bowiem budowanie poczucia solidarności, wspólnotowości czy aktywności obywatelskiej. Świadomość mieszkańców, że ich zdanie jest równie ważne, stanowi kapitał, na którym można budować zmiany przestrzenne.

O potrzebie świadomego uczestniczenia w przestrzeni, docenienia jej ale również krytycznego spojrzenia mówiła natomiast Karolina Scheibe-Skorczyk z Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki. Jednym z projektów realizowanych przez Instytut jest Laboratorium Regionów, którego głównym celem jest zwiększenie świadomości i wiedzy na temat dziedzictwa architektoniczno-urbanistycznego regionu oraz budowanie potencjału miejsca w oparciu o jego tożsamość architektoniczno-urbanistyczną. Laboratorium ma formę badawczą, edukacyjną i wdrożeniową. Praktycznym wymiarem tego projektu będzie opracowanie narzędziownika będącego źródłem wiedzy na temat charakteru i dobrych praktyk urbanistycznych realizowanych w danym regionie badawczym. Opracowanie to może stać się również punktem odniesienia dla samorządów, dając im podstawę do prowadzenia dialogu z mieszkańcami czy inwestorami w kontekście realizowanych na danym obszarze działań inwestycyjnych.

O tym w jaki sposób włączać lokalne społeczności w działania na rzecz krajobrazu opowiedziała na przykładzie akcji sadzenia alei drzew Ewa Romanow-Pękal ze Stowarzyszenia EkoInicjatywa. W swoim wystąpieniu zwróciła uwagę zarówno na długi etap przygotowawczy do wszelkiego rodzaju inicjatyw oddolnych, ale także na ich efektywność. Mówiąc o akcji sadzenia drzew podkreśliła, że niezwykle istotne jest włączenie mieszkańców w tę ideę już od początku procesu planowania. To mieszkańcy muszą być świadomi jaka jest funkcja drzew i dlaczego są tak ważne w krajobrazie. Powinni również współdecydować, gdzie takie nasadzenia powinny się pojawić, aby tego typu przedsięwzięcia nie stanowiły zarzewia konfliktów, a stanowiły element kształtowania lokalnej tożsamości. W swoim wystąpieniu zwróciła również uwagę, że przy wszelkiego rodzaju inwestycjach, nie tylko związanych z drzewami, ważne jest aby włączać mieszkańców i lokalne społeczności w cały proces planowania, podejmując działania i animując, wykorzystując do tego osoby, organizacje z odpowiednim doświadczeniem.  

Na zakończenie Kamil Olzacki, Prezes Instytutu Metropolitalnego, opowiedział na przykładzie uchwał krajobrazowych o skuteczności różnych prawnych form ochrony krajobrazu. Wskazał te elementy, które są obligatoryjne i które muszą zostać ujęte, aby taka uchwała była skuteczna. To na co zwrócił uwagę, to również potrzeba wyważenia interesu publicznego z interesem prywatnym, którego zagadnienia krajobrazowe niewątpliwie dotyczą. Swoje wystąpienie zakończył podsumowaniem, że niestety formalność, która przejawia się zwłaszcza wieloma problemami interpretacyjnymi, często negatywnie wpływa zarówno na etapie sporządzania aktów prawnych jak i później na etapie ich stosowania.

Krajobraz jako przedmiot zainteresowania wielu dziedzin

Drugi dzień konferencji był natomiast okazją do rozmów o edukacji krajobrazowej i o krajobrazie jako przedmiocie zainteresowania wielu dziedzin i dyscyplin nauki – od geografii, architektury i urbanistyki, przez architekturę krajobrazu, gospodarkę przestrzenną i sztuki piękne, aż po nauki medyczne.  Wprowadzeniem do sesji otwierającej drugi dzień pod hasłem Krajobraz edukacji – bogactwo kierunków – bogactwo doświadczeń było wystąpienie Anny Łoziak z Zespołu Osadnictwa i Dziedzictwa Kulturowego w Pomorskim Biurze Planowania Regionalnego, która na przykładzie Pomorskiej Akademii Planowania Przestrzeni Publicznej, działania realizowanego przez Samorząd Województwa Pomorskiego, opowiedziała o potrzebie interdyscyplinarnego podejścia do krajobrazu i przestrzeni. W swoim wystąpieniu przybliżyła cele Akademii, jakimi są przede wszystkim wsparcie pomorskich samorządów w kreowaniu rozwiązań dotyczących przestrzeni publicznej, integracja środowiska akademickiego zajmujących się szeroko pojętą przestrzenią oraz interdyscyplinarne spojrzenie na konkretny problem w konkretnej lokalizacji.

W trakcie panelu, który poprowadził dr hab. Jarosław Czochański, prof. UG z Instytutu Geografii Społeczeno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Gdańskiego, zaproszeni goście przedstawili szerokie spektrum doświadczeń edukacyjnych, które pokazało jak niezwykle istotne jest interdyscyplinarne podejście do zagadnień związanych z przestrzenią i krajobrazem.

Panel rozpoczęła dr hab. Elżbieta Szkurłat, prof. UŁ z Uniwersytetu Łódzkiego, która przybliżyła podstawy kształcenia przedmiotu geografia już od etapu szkoły podstawowej. Zwróciła uwagę, że to właśnie na geografii młodzi ludzie po raz pierwszy spotykają z zagadnieniami dotyczącymi wątków przestrzennych i krajobrazowych. Przedmiot ten pełni bowiem rolę integrującego wiedzę o środowisku przyrodniczym z wiedzą społeczno-ekonomiczną i humanistyczną oraz sprzyja wszechstronnemu rozwojowi ucznia poprzez tworzenie całościowego obrazu świata, nabywanie umiejętności interpretacji otaczającego nas środowiska, zjawisk i procesów czy oceny działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Podkreśliła również, że na przestrzeni lat zmieniło się podejście do nauczania geografii – nie jest już ona bowiem wyłącznie encyklopedycznym zbiorem opisów i oderwanych informacji, a pełni bowiem funkcje poznawcze, kształcące i wychowawcze.

O nauczaniu gospodarki przestrzennej w kontekście wyzwań przyszłości opowiedziała natomiast dr inż. arch. Hanna Obracht-Prondzyńska z Zakładu Studiów Przestrzennych na Uniwersytecie Gdańskim. W swoim wystąpieniu wskazała kluczowe kierunki dla przyszłości gospodarki przestrzennej, dzieląc się jednocześnie refleksją na temat narzędzi kształtowania i zarządzania krajobrazem, które nie zdały egzaminu. Zaproponowała dziesięć subiektywnych lekcji, które prowadzić mają w założeniu do lepszej dbałości o otaczającą nas przestrzeń i krajobraz. Koncentracja na adaptacji i mitygacji zmian klimatu, wykorzystanie współczesnych narzędzi cyfrowych w planowaniu przestrzennym czy rozwój przestrzenny zastąpiony rozwojem funkcjonalnym to tylko część zagadnień, które poruszyła prelegentka.

Dr hab. Agata Cieszewska z Instytutu Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie opowiedziała o różnym podejściu do definiowania pojęcia krajobrazu, w zależności od reprezentowanej dziedziny naukowej. Zwróciła uwagę na potrzebę holistycznego ujęcia zagadnień krajobrazowych oraz koordynowanie prac dotyczących kształtowania krajobrazu na różnych poziomach projektowania, od skali kraju po skalę miejsca, ze szczególnym uwzględnieniem spójnych rozwiązań środowiskowych. Krajobraz bowiem powinien pełnić funkcję spoiwa w procesie zrównoważonego rozwoju.

Dziedziną, której przedmiotem zainteresowania jest krajobraz jest również architektura, której przedstawicielką w panelu dyskusyjnym była dr hab. inż. arch. Anna Górka, prof. PG z Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej. W swoim wystąpieniu opowiedziała o krajobrazie w edukacji architektonicznej na przykładzie prowadzonej dydaktyki projektowania ruralistycznego. Podkreśliła, że niezwykle istotne jest we współczesnej dydaktyce zwrócenie uwagi na aspekty społeczne. Świadomy i aktywny absolwent takiego kierunku jak Architektura powinien być wrażliwy i uważny, korzystać z różnych źródeł i potrafić krytycznie myśleć. Jako przykład takiego podejścia podała organizowane przez Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej szkoły letnie, w ramach których studenci mają za zadanie pracować z lokalnymi społecznościami.

O artystycznym podejściu do kształtowania przestrzeni i krajobrazu opowiedziała natomiast dr hab. inż. arch. Iwona Dzierżko-Bukal, prof. ASP z Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Projekty artystyczne coraz częściej bowiem służą rozwiązywaniu problemów współczesnych przestrzeni publicznych, starając się odpowiadać na zainteresowanie i potrzeby społeczne poprzez przedstawienie subiektywnego, artystycznego spojrzenia na wybrany obszar problemowy. Działania te potrafią bowiem przejmować inicjatywę i wskazywać nowe cele, także te trudne i o bardzo długiej perspektywie realizacji – czasami wymagające odwagi do zakwestionowania przyzwyczajeń, obowiązującej wykładni przepisów czy teorii przedmiotu. W swoim wystąpieniu podkreśliła, że sztuki artystyczne i projektowe cechuje niedostrzegana i niedoceniana zdolność do ujmowania zjawisk obecnych w środowisku kulturowym niestandardowo, w sposób wybiegający poza istniejące uwarunkowania formalno-przestrzenne, umożliwiający wydobycie elementów niedostrzeganych oraz wytyczanie kierunków zmian w przestrzeniach publicznych.

Nauka, praktyka i edukacja

W drugiej części dnia odbyło się pięć sesji referatowych, w której przedstawiciele ośrodków akademickich, biur planowania przestrzennego oraz administracji samorządowej wygłosili referaty prezentujące różne ujęcie krajobrazowych zagadnień. Przykłady projektów edukacyjnych, doświadczenia samorządów w realizowaniu działań mających na celu ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego czy refleksje na temat stanu polskiej przestrzeni – to tylko część tematów poruszanych podczas sesji.

Kampania edukacyjna

Tegoroczna konferencja była już kolejną inicjatywą, którą podjęło Pomorskie Biuro Planowania Regionalnego, które już od kilku lat realizuje kampanię edukacyjną pod hasłem „Akcja Krajobraz” mającą na celu budowanie świadomości społecznej w zakresie otaczającej przestrzeni i to jaki ma wpływ na nasze codzienne życie. W ramach tego przedsięwzięcia podejmowane są i organizowane różnego rodzaju inicjatywy w celu zwrócenia uwagi społeczności lokalnych oraz całego regionu na krajobraz jako ważny element życia wymagający ochrony, ale także właściwego gospodarowania. Działania te skierowane są do szerokiego grona odbiorców, zarówno na poziomie formalnym, jak i tym najważniejszym, najbardziej sprawczym – czyli na poziomie świadomości i wrażliwości każdego z mieszkańców regionu.

Dziękujemy wszystkim prelegentom i uczestnikom konferencji. Mamy nadzieję, że wydarzenie to stanowiło przestrzeń do rozmów, wymiany doświadczeń czy dobrych praktyk w jaki sposób chronić, kształtować ale też wykorzystywać krajobraz zachowując go jako zasób dla przyszłych pokoleń.